W 2022 r. w Polsce funkcjonuje 25 kolei wąskotorowych. Ich zasoby taborowe i infrastruktura to niezwykłe dziedzictwo historyczne i techniczne. Te z nich, które przetrwały transformację gospodarczą, na przestrzeni dekad częściowo podupadły. Obecnie działają wyłącznie turystycznie, a bieżące potrzeby są zaspokajane głównie wysiłkiem niektórych samorządów, fundacji, stowarzyszeń i miłośników kolei. Prezes Urzędu Transportu Kolejowego rozpoczął działania mające wesprzeć koleje wąskotorowe w ich utrzymaniu i rozwoju.
Historia kolei wąskotorowych na ziemiach polskich sięga ponad 100 lat. W pierwszej kolejności powstawały w dużej mierze na potrzeby transportu produktów przemysłowych, rolnych, rud, drewna, wojska, a w mniejszym stopniu do przewozów pasażerskich. Z biegiem lat ich rola rosła także w ujęciu społecznym. Koleje wąskotorowe stały się bowiem ważnym elementem systemu transportu publicznego, zarówno w miastach, jak i na obszarach wiejskich i podmiejskich.
W wielu miejscach pojawienie się kolei wąskotorowej zawdzięczamy zamożnym właścicielom dóbr i fabryk, dla których była to okazja do szybkiego i wydajnego transportu dla swoich produktów, często w trudnych geograficznie terenach. Po 1945 r. wraz z upływem lat koleje wąskotorowe były przejmowane przez Polskie Koleje Państwowe. Rosnąca dominacja transportu lotniczego, autobusowego i samochodowego sprawiała jednak, że koleje wąskotorowe traciły na znaczeniu, co skutkowało ograniczeniem liczby połączeń, ich fizyczną likwidacją lub poważną degradacją. Do czasów współczesnych przetrwała zaledwie niewielka część sieci kolei wąskotorowych.
Obecnie całkowita długość linii kolejowych wąskotorowych wynosi 411,9 km. Blisko 2/3 (64% długości linii) ma prześwit toru wynoszący 750 mm. Linie z prześwitem 1000 mm stanowią 18% długości wszystkich linii, 11% to linie o prześwicie toru wynoszącym 600 mm, natomiast pozostałe 7% infrastruktury charakteryzuje się prześwitem toru 785 mm.
Najdłuższą linią kolejową (49 km), łączącą Rogów z Rawą Mazowiecką i Białą Rawską, może cieszyć się Rogowska Kolej Wąskotorowa. Kolejne pod względem długości były przebiegające doliną rzeki Mleczki wąskotorowe linie Przeworskiej Kolei Wąskotorowej (46,2 km), następnie trasa Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej (39,6 km) na Pomorzu Zachodnim oraz linia Żuławskiej Kolei Dojazdowej na trasie Nowy Dwór Gdański / Sztutowo – Stegna – Jantar – Prawy Brzeg Wisły (Mikoszewo; 32 km). Operatorzy deklarują posiadanie ok. 610 sztuk różnego rodzaju taboru kolejowego, z którego ponad połowa (59%) została trwale lub czasowo wyłączona z eksploatacji. Średni wiek taboru to 62 lata, a niektóre pojazdy mają ponad 100 lat. W Polsce jest 12 czynnych lokomotyw parowych. To wszystko sprawia, że koleje wąskotorowe to nie tylko niezwykła atrakcja turystyczna, lecz także dziedzictwo historyczne i techniczne, które warto wspierać w utrzymaniu i rozwoju. Statystyki UTK dot. przewozów po wąskich torach świadczą o ich dużym potencjale.
Wielowątkowe wyzwania Koleje wąskotorowe w Polsce, w wyniku wielu przemian gospodarczych, posiadają zróżnicowaną strukturę właścicielską. Część z nich jest w posiadaniu osób prywatnych. Niektóre z kolei należą do podmiotów publicznych, jak np. starostwa powiatowe, fundacje, stowarzyszenia czy fundacje i towarzystwa. Istnieją przypadki, w których infrastruktura kolei wąskotorowych wciąż należy do Polskich Kolei Państwowych, ale jest w dzierżawie starostwa, które zleca przewozy jeszcze innemu podmiotowi. Za zróżnicowanym podziałem właścicielskim kolei wąskotorowych idzie niestety zróżnicowana przychylność niektórych podmiotów do wsparcia finansowego czy organizacyjnego ze strony miast, powiatów czy województw. Niektóre samorządy, jak np. Starostwo Powiatowe w Przeworsku, prowadzą i finansują przy wsparciu środków z różnych źródeł, także unijnych, kompleksowy program modernizacji infrastruktury. Wiele jednostek samorządu terytorialnego nie uznaje jednak roli kolei wąskotorowych za istotną, ani w ujęciu społecznym, ani kulturowym i historyczny na tyle, by kierować finanse na ich bieżącą i przyszłą działalność. Nie bez znaczenia są także ograniczenia budżetowe takich jednostek, które często borykają się z problemem finansowania bieżących potrzeb, na przykład w odniesieniu do sieci dróg lokalnych.
Należy przyznać, że nie byłoby dzisiaj funkcjonujących kolei wąskotorowych, gdyby nie wysiłek i ciężka praca miłośników kolei. To ich starania o odbudowę i uruchomienie przewozów pozwoliły na zachowanie linii kolejowych, wagonów i lokomotyw, które jeszcze kilkanaście lat temu popadały w ruinę. Dzięki także wsparciu wielu instytucji publicznych i prywatnych podróż unikatowymi wagonami po torach o nietypowym rozstawie szyn to atrakcja ciesząca się w Polsce coraz większą popularnością.
Z danych pozyskanych przez UTK od operatorów 23 z 25 kolei wąskotorowych wynika, że zainteresowanie takimi przejazdami wraca do stanu sprzed pandemii. W 2021 r. skorzystało z ich usług prawie 890,3 tys. osób. Oznacza to wzrost o blisko 58% w porównaniu z 2020 r., a do wyniku z przedpandemicznego roku 2019 zabrakło 26,6 tys. pasażerów. Działalność kolei wąskotorowych jest jednak typowo sezonowa. Większość z nich kursuje w okresie wiosenno-letnim, od maja-czerwca do września-października. Nieliczne deklarują kursy całoroczne, ale i te realizowane są tylko na zamówienie. Część kolei nie stać na całoroczne kursy i konieczny wówczas odpowiedni poziom zatrudnienia.
Wsparcie Prezesa UTKUrząd Transportu Kolejowego chętnie wspiera i promuje dziedzictwo historyczne, a tym samym wysiłki tych, dla których jego losy nie są obojętne. Dlatego UTK wydał w tym roku bezpłatny, praktyczny przewodnik „Poznaj polskie koleje wąskotorowe”, który jest zbiorem wszystkich istotnych informacji pomocnych przy planowaniu wycieczki kolejami wąskotorowymi. Opracowanie zostało przygotowane w oparciu o informacje zebrane przez UTK od wszystkich kolei wąskotorowych, które w 2022 r. uruchamiają swoje połączenia (regularne lub na zamówienie) lub są w trakcie prac nad ofertą. W jednym miejscu można znaleźć nie tylko rozkład jazdy, ale także informacje o cenach biletów i inne wskazówki. Przewodnik uzyskał turystyczny znak jakości „Polska” nadawany przez Polską Organizację Turystyczną. Podjęcie współpracy przez UTK z POT pozwala rozszerzyć promocję kolei wąskotorowych także o turystów zagranicznych.
Wydanie przewodnika stało się przyczynkiem do szerszego wsparcia promocji kolei wąskotorowych ze strony UTK. Dialog z przedstawicielami właścicieli, zarządców czy operatorów wąskotorowych uwidacznia bowiem szereg wyzwań, w których UTK może udzielić odpowiedniego wsparcia.
20 października 2022 r. w Warszawie odbyło się spotkanie z przedstawicielami wszystkich 25 kolei wąskotorowych w Polsce. Była to okazja do omówienia planów ich dalszej promocji, uwarunkowań formalnych funkcjonowania, a także dyskusji na temat wyzwań stojących przed właścicielami i operatorami systemów kolei wąskotorowych. W trakcie spotkania omówiono założenia związane z cykliczną aktualizacją przewodnika UTK, a także możliwe do realizacji inne formy promocji kolei wąskotorowych w Polsce. Przewodnik „Poznaj koleje wąskotorowe” będzie co roku aktualizowany, tak by uławiać planowanie wycieczek. Publikacja ma być przede wszystkim dostępna online i zawsze aktualna. Przy porozumieniu kilku, a może nawet wszystkich, operatorów w przyszłym roku być może uda się również uruchomić inne formy promocji przejazdów turystycznych po wąskim torze.
Bezpieczeństwo to podstawaSpotkanie w UTK nie dotyczyło wyłącznie promocji, miało być również wsparciem dla kolei wąskotorowych w wyjaśnieniu wątpliwości dotyczących wymogów bezpieczeństwa. W ramach posiedzenia Zespołu zadaniowego ds. monitorowania poziomu bezpieczeństwa sektora kolejowego omówione zostały regulacje prawne dotyczące kolei wąskotorowych oraz wnioski, jakie można wyciągnąć z kontroli prowadzonych przez Prezesa UTK. Przedstawiciele kolei wąskotorowych w trakcie dyskusji wskazywali przede wszystkim na pilną potrzebę zapewnienia finansowania w kontekście bieżącej działalności, a także bezpieczeństwa przewozów, stanu infrastruktury i taboru oraz bezpieczeństwa na przejazdach kolejowo-drogowych.
Jednym z tematów było również dopuszczenie do eksploatacji taboru, który jest możliwy do pozyskania od wąskotorowych operatorów zagranicznych. W UTK przeanalizujemy możliwości wykorzystania takich pojazdów oraz konieczne do spełnienia wymogi formalne i techniczne. Ważną kwestią poruszoną przez przedstawicieli kolei wąskotorowych było bezpieczeństwo na przejazdach kolejowo-drogowych, w przypadku których zarządcy dróg niekiedy nie dopełniają obowiązku odpowiedniego oznakowania takich przejazdów pomimo wielokrotnych monitów.
Spotkanie było owocne i podobne rozmowy będą kontynuowane. Przyglądamy się też kolejnym obszarom, w których UTK może być pomocny. Widzimy potencjał na przykład w poszerzaniu wiedzy operatorów w kwestii źródeł i narzędzi pozyskiwania finansowania na inwestycje i działalność.
Koleje wąskotorowe to obecnie nieodłączny element historii i turystyki wielu regionów Polski. Z przyjemnością obserwuję ich rosnąca popularność. Niewątpliwie stoi za tym duży nakład pracy, a także finansów, choć te najczęściej niestety wystarczają tylko na odbudowę i bieżące utrzymanie pojazdów i torów. Potrzeby inwestycyjne w zdecydowanej większości przypadków przerastają skromne budżety wielu operatorów i właścicieli kolei wąskotorowych. Z tego względu wypracowanie skutecznych metod wspierania kolei wąskotorowych ułatwi im bieżącą działalność, a w przyszłości pomoże przyczynić się także do ich rozwoju. Niewykluczone bowiem, że wielu przypadkach może to być nie tylko unikatowa na skalę europejską atrakcja turystyczna. Jak bowiem pokazuje historia, węższy niż tradycyjny tor w niczym nie umniejsza roli, jaką koleje wąskotorowe mogą odgrywać w publicznym, całorocznym transporcie zbiorowym danego regionu.
Tekst został pierwotnie opublikowany w miesięczniku Rynek Kolejowy. Zachęcamy do prenumeraty!
Zapisz się do newslettera:
